Κωνσταντινούπολη, 6 Σεπτεμβρίου 1955: Η νύχτα τρόμου των Ελλήνων από τον τούρκικο όχλο

Η Κωνσταντινούπολη ήταν το κέντρο του ελληνισμού και πριν από 66 χρόνια όταν και κορυφώθηκε το σχέδιο πολιτικής εξόντωσης των Ελλήνων που ζούσαν εκεί.

Ήταν μια νύχτα τρόμου στην Κωνσταντινούπολη, για τους Έλληνες κατοίκους κυρίως και δευτερευόντως για κάθε μη μουσουλμάνο! Δεν ήταν κάτι ξαφνικό αλλά αναμενόμενο καθώς για περίπου 30 χρόνια οι Τούρκοι μεθόδευαν την εξόντωση των Ελλήνων. Οι οποίοι ευημερούσαν και ουσιαστικά είχαν τον έλεγχο στο εμπόριο και στην οικονομική ζωή της Πόλης.

Η καταστροφή είναι ανυπολόγιστη

Μέσα σε περίπου εννέα περίπου ώρες (διότι σε πολλά σημεία οι βανδαλισμοί συνεχίστηκαν και μετά την κήρυξη του στρατιωτικού νόμου μετά τα μεσάνυκτα) καταστράφηκαν ολοσχερώς 1004 σπίτια. Ενώ άλλα περίπου 2500 υπέστησαν εκτεταμένες ζημιές. Καταστράφηκαν επίσης 4348 καταστήματα, 27 φαρμακεία, 26 σχολεία, 5 πολιτιστικοί σύλλογοι, οι εγκαταστάσεις 3 εφημερίδων, 12 ξενοδοχεία, 11 κλινικές, 21 εργοστάσια, 110 ζαχαροπλαστεία και εστιατόρια, 73 εκκλησίες. Ενώ συλήθηκαν πάρα πολλοί τάφοι σε 2 κοιμητήρια. Καθώς και οι τάφοι των πατριαρχών στην Μονή Βαλουκλή.

Επίθεση δέχτηκαν και ένας μικρός αριθμός αρμενικών και εβραϊκών περιουσιών. Επίσης ορισμένες αρμενικές εκκλησίες και μια εβραϊκή συναγωγή.

Τουλάχιστον 30 Έλληνες σκοτώθηκαν και εκατοντάδες άλλοι κακοποιήθηκαν βάναυσα. Σε περίπου δύο χιλιάδες υπολογίζονται από τους κύκλους της ομογένειας οι βιασμοί, αν και επισήμως καταγγέλθηκαν μόνο 200.

Ιδιαίτερο μίσος επεδείχθη κατά των ιερωμένων. Πολλοί απ’ αυτούς ξυλοκοπήθηκαν αγριότατα, άλλοι γυμνώθηκαν και διαπομπεύθηκαν, εξαναγκαζόμενοι να φωνάζουν: «Η Κύπρος είναι τουρκική». Υπάρχουν μαρτυρίες ότι σε κάποιο ιεροδιάκονο έγινε αναγκαστική περιτομή. Ο Επίσκοπος Παμφίλου Γεράσιμος και ο ηλικιωμένος μοναχός Χρύσανθος Μαντάς ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου. Ο Μητροπολίτης Ηλιουπόλεως Γεννάδιος παραφρόνησε από τους ξυλοδαρμούς και ύστερα από λίγο χρόνο απεβίωσε.

Πως φτάσαμε εκεί;

Με τη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923, εξαιρέθηκαν από τις ανταλλαγές πληθυσμού οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου όπως και οι, μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα, Έλληνες πολίτες της Δυτικής Θράκης. Το 1925, υπήρχαν στην Κωνσταντινούπολη 250.000 Έλληνες (το 1/3 του συνολικού τότε πληθυσμού της).

Οι Τούρκοι δεν θα το άφηναν έτσι πάντως. Με κεντρικό σύνθημα «η Τουρκία για τους Τούρκους» αντικαθιστούν Έλληνες υπαλλήλους με μουσουλμάνους σε δημόσιες υπηρεσίες, τράπεζες και επιχειρήσεις. Παράλληλα υποχρεώνουν Έλληνες επιχειρηματίες να συνεταιριστούν με Τούρκους… Αν δε δέχονταν πολύ απλά θα εκτοπίζονταν.

Με διάταγμα καθορίζεται ο τρόπος εκλογής του Πατριάρχη και αμφισβητείται η οικουμενικότητα του Πατριαρχείου. Παράλληλα, απελαύνονται αρχιερείς και απαγορεύεται η ιερατική περιβολή εκτός των εκκλησιών.

Το 1932, με το νόμο 2007, απαγορεύεται στους αλλοδαπούς η άσκηση μιας σειράς επαγγελμάτων.

Έτσι, δεν επιτρέπεται να υπάρχουν αλλοδαποί: οδοντίατροι, χειρουργοί, δικηγόροι, μηχανικοί, χημικοί, ράφτες, οδηγοί, και υποδηματοποιοί… Το σχέδιο είχε μπει σε δράση. Περίπου δέκα χιλιάδες πολίτες ελληνικής υπηκοότητας εγκαταλείπουν την Τουρκία. Έτσι μειώνεται ο αριθμός των μαθητών στα σχολεία της μειονότητας. Η κατάσταση γίνεται χειρότερη όταν (το 1934) υποχρεώνονται όλοι οι Τούρκοι πολίτες να αποκτήσουν τουρκόφωνα επίθετα.

Και όχι μόνο αυτά…

Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι μη μουσουλμάνοι άνδρες ηλικίας μεταξύ 25-45 ετών, στέλνονται στα τάγματα εργασίας για την κατασκευή αεροδρομίων, οδικών και άλλων έργων στα βάθη της Μικράς Ασίας.

Το 1942, επιβάλλεται το varlik vergisi (βαρλίκι), έκτακτος φόρος περιουσίας. Βασικά κριτήρια για την επιβολή του, ήταν η θρησκεία και η εθνικότητα. Όσοι δεν μπορούσαν να καταβάλουν τον φόρο αυτό, οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στο Άσκαλε…

Από το 1947 ως το 1955 παρατηρείται μια αναγέννηση της ελληνικής μειονότητας στην Κωνσταντινούπολη. Γιατί συνέβη αυτό; Πολιτικοί ήταν οι λόγοι

Σ’ αυτό συνέτεινε η ίδρυση και λειτουργία κομμάτων εκτός του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος, που είχε ιδρύσει ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Μετά το 1946, όταν κατ’ ουσίαν διεξήχθησαν οι πρώτες πολυκομματικές εκλογές, τα δύο μεγάλα κόμματα (Ρ.Λ.Κ. του Ισμέτ Ίνονου και Δημοκρατικό Κόμμα των Τζελάλ Μπαγιάρ και Αντνάν Μεντερές) έπρεπε να προσεταιρισθούν τις ψήφους των ομογενών.

Ο τρόπος δε με τον οποίο ήταν εγκατεστημένοι οι Έλληνες κατά περιοχές στην Κωνσταντινούπολη, που τότε δεν αριθμούσε πάνω από ενάμισι εκατομμύριο κατοίκων, και το τότε εκλογικό σύστημα, επέτρεπαν και αυτή την εκλογή μειονοτικών βουλευτών στην Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση.

Μέσα σε μια οκταετία περίπου, και παρά τους οποιουσδήποτε περιορισμούς, η ελληνική κοινότητα κατόρθωσε να αναδιοργανώσει επί νέας βάσεως τους διάφορους πολιτιστικούς και αθλητικούς συλλόγους. Ανασυγκρότησε τα νοσοκομεία και τα φιλανθρωπικά της ιδρύματα. Και αναβάθμισε την λειτουργία των σχολείων. Με αποτέλεσμα να διπλασιαστεί μέσα σε λίγα χρόνια ο αριθμός των μαθητών.

Οι 106 ελληνικές κοινότητες και τα διάφορα ιδρύματα, που διέθεταν νόμιμο καταστατικό, υπήχθησαν (προς καλύτερο συντονισμό και μεγαλύτερη συνεργασία) στις κεντρικές εφορίες των τριών περιοχών με τον μεγαλύτερο ελληνικό πληθυσμό: Του Σταυροδρομίου, του Γαλατά και της Χαλκηδόνος.

Και βέβαια ένας άλλος τομέας, στον οποίο σημείωσε εντυπωσιακή πρόοδο η ελληνική κοινότητα, ήταν ο οικονομικός. Εκμεταλλευόμενοι οι ομογενείς την απαλλαγή των ομογενειακών ιδρυμάτων από τον κρατικό έλεγχο, την χαλάρωση των μέτρων της τουρκικής κυβερνήσεως, τα οποία στρέφονταν ευθέως κατά των περιουσιών και των επιχειρήσεών τους, αλλά και τους νέους νόμους που επέτρεπαν και σε Έλληνες επιχειρηματίες να συμμετέχουν στις διάφορες αμερικανικές επενδύσεις, κατόρθωσαν σε σύντομο χρονικό διάστημα να ανακτήσουν ακόμη και περιουσίες που τους είχαν αφαιρεθεί με το varlιk vergisi. Να προοδεύσουν οικονομικώς. Και να αναδειχθούν σε σημαντικότατο οικονομικό παράγοντα της οικονομικής ζωής της Κωνσταντινουπόλεως.

Όλα τα πιο πάνω, βεβαίως, και κυρίως η οικονομική ανάπτυξη της ομογένειας, επέτειναν τα ήδη έντονα εχθρικά αισθήματα της κυβερνήσεως Μεντερές και των εξαθλιωμένων Τούρκων μουσουλμάνων της Κωνσταντινουπόλεως εναντίον των ομογενών.

Η θύελλα όμως ήταν κοντά. Οι Τούρκοι δεν θα άφηναν τίποτα ελληνικό στην Κωνσταντινούπολη.

Η ανακίνηση του Κυπριακού ζητήματος από τον Στρατάρχη Παπάγο το 1954, έδωσε την ευκαιρία στην κυβέρνηση της Τουρκίας να ποτίσει με μίσος το λαό.

Με την υποκίνηση της Μεγάλης Βρετανίας η Τουρκία ενεπλάκη ενεργώς στο Κυπριακό ζήτημα. Θέτοντας θέμα αν όχι επιστροφής της νήσου στην ίδια, τουλάχιστον διχοτομήσεως. Για την προστασία, δήθεν, της μουσουλμανικής μειονότητας. Η οποία βαφτίστηκε «τουρκική» και αναβαθμίστηκε σε «κοινότητα». Το ίδιο άλλωστε έκαναν στην Ινδία…

Με τις ευλογίες της τουρκικής κυβερνήσεως ιδρύθηκαν και ενισχύθηκαν οικονομικά διάφορες «εθνικές» οργανώσεις, που βρίσκονταν υπό τον άμεσο έλεγχό της. Οι οργανώσεις αυτές επρόκειτο να έχουν ενεργό συμμετοχή σε «λαϊκές» και «αυθόρμητες» διαδηλώσεις υπέρ των Τουρκοκυπρίων. Και φυσικά εναντίον των Ρωμιών της Κωνσταντινουπόλεως.

Η κυριότερη οργάνωση ήταν η «Κιbrιs Türktür Cemiyeti» (ΚΤC – Οργάνωση «Η Κύπρος είναι Τουρκική»). Με ιδρυτή τον ντονμέ (σημαίνει: απόγονος εξισλαμισμένων Εβραίων) Χικμέτ Μπιλ.

Η κατάσταση έγινε ακόμη πιο δύσκολη για τους Έλληνες με την έναρξη του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνος της Ε.Ο.Κ.Α. την 1η Απριλίου 1955. Ο Τύπος δημοσίευε εμπρηστικά άρθρα. Στηλίτευε τον Πατριάρχη Αθηναγόρα, επειδή δεν καταδίκαζε δημοσίως τον αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. Διέσπειρε ψευδείς ειδήσεις περί δήθεν εράνων που διεξήγαν οι ομογενείς υπέρ των αγωνιζομένων Ελλήνων της Κύπρου. Και περί επικείμενης γενικής σφαγής που περίμενε τους Τουρκοκυπρίους στις 28 Αυγούστου 1955.

Στις 24 Αυγούστου, εξάλλου, ο Αντνάν Μεντερές προέβη σε εμπρηστικές δημόσιες δηλώσεις ενώπιον υπουργών, βουλευτών, επιχειρηματιών και δημοσιογράφων. Υιοθετώντας όλα τα μυθεύματα εναντίον των Ελλήνων που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη και στην Κύπρο. Όλα αυτά ήταν επόμενο να εξερεθίζουν έτι περαιτέρω τον τουρκικό όχλο.

Στις 28 Αυγούστου συνέβη ένα γεγονός, το οποίο υπήρξε το προανάκρουσμα των όσων επρόκειτο να ακολουθήσουν. Την ώρα της Θείας Λειτουργίας είκοσι Τούρκοι, υπό τα απαθή όμματα της αστυνομίας, όρμησαν και λεηλάτησαν τις εκκλησίες Παναγίας Νεοχωρίου και Αγίων Ταξιαρχών Στένης.

Εν τω μεταξύ είχε συγκληθεί, στις 29 Αυγούστου, στο Λάγκαστερ Χάουζ του Λονδίνου η Τριμερής Διάσκεψη μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας, Ελλάδος και Τουρκίας. Στην οποία παρέστη τουρκική αντιπροσωπία υπό τον Υπουργό Εξωτερικών Φ. Ρ. Ζορλού.

Χρειαζόταν όμως μια σπίθα για να ανάψει η φωτιά. Και η προβοκάτσια ήταν ο καλύτερος τρόπος…

Στις 3 Σεπτεμβρίου η γυναίκα του Τούρκου Προξένου στην Θεσσαλονίκη κάλεσε Έλληνα φωτογράφο. Και του ζήτησε να φωτογραφήσει τον περίβολο του Προξενείου, το οποίο στεγάζεται δίπλα σε παλιό σπίτι… Όχι όποιο κι όποιο. Αλλά εκείνο στο οποίο υποτίθεται ότι γεννήθηκε ο Μουσταφά Κεμάλ.

Τις φωτογραφίες τις ζήτησε ως «ενθύμιο», διότι την επομένη επρόκειτο να αναχωρήσει για την Τουρκία.

Τα μεσάνυκτα της 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου εξερράγη βόμβα στον κήπο του τουρκικού Προξενείου, η οποία προκάλεσε μικρές μόνον ζημιές σε υαλοπίνακες στην παρακείμενη «οικία του Κεμάλ».

Η βόμβα, όπως εξακριβώθηκε από τις έρευνες που διεξήγαγαν οι ελληνικές αρχές και όπως απεδείχθη αργότερα στην δίκη των πρωταιτίων των γεγονότων το 1961 στην νήσο Yassιada (Πλάτη), μεταφέρθηκε από την Τουρκία από Τούρκο πράκτορα (Έλληνα υπήκοο από την Κομοτηνή) και τοποθετήθηκε από τον Τούρκο κλητήρα του Προξενείου.

Στις 4:00 το απόγευμα η τουρκική εφημερίδα İstanbul Ekspres κυκλοφόρησε σε έκτακτη έκδοση και δημοσίευσε τις φωτογραφίες της συζύγου του Τούρκου Προξένου φρικτά παραποιημένες, εις τρόπον ώστε να δίδεται η εντύπωση ότι στο σπίτι του πατέρα των Τούρκων είχε σημειωθεί μια τεράστια έκρηξη από βόμβα που είχαν τοποθετήσει οι Έλληνες. Το γεγονός αυτό έδωσε το έναυσμα για την έναρξη των πρωτοφανούς αγριότητας οργανωμένων ανθελληνικών ταραχών στην Κωνσταντινούπολη, γνωστών με το όνομα «Σεπτεμβριανά του 1955».

Οι δρόμοι στην Κωνσταντινούπολη γέμισαν από το μανιασμένο όχλο. Που θα κατέστρεφε οτιδήποτε ελληνικό.

Ασφαλώς, όμως, οι «αγανακτισμένοι» Τούρκοι πολίτες δεν έδρασαν αυθόρμητα. Το σχέδιο είχε σχεδιαστεί προσεκτικότατα και με απόλυτη μυστικότητα. Είναι χαρακτηριστικό το ότι, ενώ πολλοί απλοί Τούρκοι ασφαλώς δεν ενέκριναν τα όσα διαπράχθηκαν εναντίον των Ελλήνων, εν τούτοις, ουδείς Τούρκος πρόδωσε λεπτομέρειες του σχεδίου σε Ρωμιό φίλο του, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, όπου γενικώς και αορίστως ανέφεραν για «κάτι άσχημο που επρόκειτο να συμβεί εκείνες τις ημέρες».

Το σχέδιο είχε άρτια οργανωθεί, αφού μέρες ή και εβδομάδες πριν στρατολογήθηκαν άτομα από την Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη – εκτός των Κωνσταντινουπολιτών Τούρκων, μεταφέρθηκαν με σιδηροδρόμους, ταξί, λεωφορεία και πλοία, εφοδιάστηκαν με ρόπαλα, αξίνες, λοστούς, βενζίνη, δυναμίτιδα, ενώ παρεσχέθη στους επίδοξους ταραχοποιούς τροφή και κατάλυμα για μία ή δύο ημέρες.

Ακόμη συντάχθηκαν οι κατάλογοι των επικείμενων στόχων σε κάθε συνοικία και σημαδεύτηκαν την κατάλληλη στιγμή τα ελληνικά κτήρια. Τέλος, εκπαιδεύτηκαν οι αστυνομικοί και στρατιώτες με πολιτικά που θα ελάμβαναν μέρος στη λεηλασία και θα κατηύθυναν το πλήθος, ενώ αργότερα θα έπαιζαν τον ρόλο των ειρηνοποιών.

Σύμφωνα με δημοσίευμα της 12 Αυγούστου 2008 της εφημερίδας Ραντικάλ, τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στις 6-7 Σεπτεμβρίου 1955 εναντίον των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης είχαν οργανωθεί από το Γραφείο Ειδικού Πολέμου (Özel Harp Dairesi), το οποίο αποτελούσε τον μηχανισμό, που είχε στηθεί από το ΝΑΤΟ για την αποτροπή του κομμουνιστικού κινδύνου.

Οι πρώτες συγκεντρώσεις και ομιλίες στην Κωνσταντινούπολη ξεκίνησαν κατά τις 4:30 το απόγευμα, ενώ οι πρώτες ταραχές πρέπει να ξεκίνησαν γύρω στις 5:30. Φυσικά, η ώρα ενάρξεως των τουρκικών επιθέσεων ποίκιλλε από συνοικία σε συνοικία.

Επιθέσεις εναντίον των Ελλήνων και των περιουσιών τους έλαβαν χώρα και στην ευρωπαϊκή και στην ασιατική πλευρά της Κωνσταντινουπόλεως, αλλά και στις νήσους Χάλκη και Πρίγκηπο, από Τούρκους που μεταφέρθηκαν εκεί με πλοιάρια.

Μέσα σε λίγες ώρες η ελληνική οικονομική δραστηριότητα καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς, αφού τα σπίτια και οι περιουσίες των περισσότερων Ελλήνων και τα ιδρύματα της ομογένειας λεηλατήθηκαν. Χιλιάδες Έλληνες έμειναν κυριολεκτικώς μόνο με τα ρούχα που φορούσαν, αφού στα σπίτια τους καταστράφηκαν με πρωτοφανή μανία ή εκλάπησαν τα πάντα• από οικιακά σκεύη και τρόφιμα μέχρι κρεβάτια, καναπέδες και ακριβά κοσμήματα. 8.700 περίπου άτομα έμειναν άνεργα, αφού οι επιχειρήσεις στις οποίες εργάζονταν είχαν καταστραφεί.

Αν και οι πρώτες εκτιμήσεις τουρκικών και ξένων τραπεζών μιλούσαν για ζημιές της τάξης του ενός ή δύο δισεκατομμυρίων τουρκικών λιρών, τον Φεβρουάριο του 1956 η τουρκική κυβέρνηση μείωσε κατά πολύ το ποσό, υπολογίζοντας τις συνολικές ζημιές σε 69.578.744 λίρες Τουρκίας, δηλ. περίπου 25 εκατομμύρια δολάρια.

Το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών υπολόγισε ότι μόνο οι ζημιές που υπέστησαν οι εκκλησίες ξεπερνούσαν τα 150 εκατομμύρια δολάρια της εποχής. Βρετανοί διπλωμάτες υπολόγισαν τις ζημιές σε περίπου 200 εκατομμύρια δολάρια, ενώ σύμφωνα με εκτίμηση της ελληνικής κυβερνήσεως οι ζημιές ανήρχοντο σε 500 εκατομμύρια δολλάρια.

Ο Γάλλος συγγραφέας και καθηγητής στην Σορβόννη Francois Crouzet στο βιβλίο του Le Conflit de Chypre (Η διένεξη της Κύπρου) υπολογίζει τις ζημιές σε 300 εκατομμύρια δολάρια της εποχής, δηλαδή πολύ περισσότερα του ενός δισεκατομμυρίου σημερινών (2008) δολαρίων.

Από το ποσό που υπολόγισε και ενέκρινε η τουρκική κυβέρνηση κατέβαλε τελικώς ποσό μικρότερο των 10 εκατομμυρίων Λ.Τ., και μάλιστα ύστερα από πολλούς μήνες, όταν η αξία της τουρκικής λίρας είχε υποτιμηθεί δραματικά.

Δηλαδή, δόθηκαν αποζημιώσεις μικρότερες του 1% της αξίας των καταστροφών. Πάρα πολλοί δικαιούχοι δεν εισέπραξαν καμία απολύτως αποζημίωση, ενώ υπήρξαν και περιπτώσεις επιχειρηματιών που, ενώ έχασαν τα πάντα – και άρα είχαν ζημιά την χρονιά εκείνη – υποχρεώθηκαν να πληρώσουν και φόρο κερδών.

Η αντίδραση της Ελληνικής Κυβερνήσεως στα γεγονότα της 6ης – 7ης Σεπτεμβρίου 1955 υπήρξε από χλιαρή έως ανύπαρκτη. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι ο τότε πρωθυπουργός Αλέξανδρος Παπάγος νοσούσε βαρύτατα και ουσιαστικώς η κυβέρνηση ήταν ακέφαλη. Από την άλλη, υπήρξαν έντονες συμμαχικές πιέσεις, ιδίως από τον Αμερικάνο Υπουργό Εξωτερικών Τζων Φόστερ Ντάλες, ο οποίος κάλεσε και τις δύο πλευρές να επιδείξουν αυτοσυγκράτηση και να συμφιλιωθούν.

Μετά την ανάδειξη του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην πρωθυπουργία στις 6 Οκτωβρίου 1955 και την αποχή της Ελλάδος από γυμνάσια του Ν.Α.Τ.Ο. στην Μεσόγειο, η Άγκυρα υποχρεώθηκε να αποδώσει μια στοιχειώδη ηθική ικανοποίηση στην Ελλάδα. Στις 24 Οκτωβρίου τίμησε σε ειδική τελετή στο στρατηγείο του Ν.Α.Τ.Ο. στην Σμύρνη την ελληνική σημαία, την οποία ύψωσε ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών.

Ταυτόχρονα με την έναρξη των ανθελληνικών γεγονότων στην Κωνσταντινούπολη, ο τουρκικός όχλος στην Σμύρνη επετέθη και κατέστρεψε το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, που λειτουργούσε στο στρατηγείο του Ν.Α.Τ.Ο. για τις ανάγκες των Ελλήνων αξιωματικών. Επίσης λεηλάτησε τα σπίτια τους, ενώ προπηλάκισε αρκετούς απ’ αυτούς.

Πηγές

• Βακαλόπουλου, Κωνσταντίνου Α., Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού. Θράκη, Εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1993
• Βρυώνη, Σπύρου, Ο μηχανισμός της καταστροφής, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2007
• Ιωαννίδη, Χρίστου Π., Νεο-Οθωμανικός Ιμπεριαλισμός, Εκδόσεις Καρατζάς / Τροχαλία, Αθήνα 1995
• Σαρρή Νεοκλή, Η άλλη πλευρά, τόμος δεύτερος – βιβλίο Α΄, Εκδόσεις Γραμμή, Αθήνα 1982
• Σύλλογος Ιμβρίων – Κωνσταντινουπολιτών – Τενεδίων και Ανατολικοθρακών Θράκης, Οι παραβιάσεις της Συνθήκης της Λωζάνης (β΄ έκδοση), Κομοτηνή 1993