Παύλος Μελάς: Μορφή του Μακεδονικού Αγώνα, σύμβολο πατριωτισμού και «λαμπερή» κληρονομιά

Ο Παύλος είναι μια από τις πιο εμβληματικές μορφές της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας και αποτελεί σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα. Ο θάνατός του στη Στάτιστα στις 13 Οκτωβρίου 1904, ανέδειξε τον Μελά σε σύμβολο πατριωτισμού…

Φυσικές τέτοιες σπουδαίες μορφές όπως ο Παύλος Μελάς, λείπουν από την Ελλάδα του σήμερα, ωστόσο η ιστορία του έχει καταγραφεί και θα παραμείνει αιώνια για να μας διδάσκει και να μας παραδειγματίζει.

Ο Παύλος Μελάς γεννήθηκε στις 29 Μαρτίου του 1870 στη Μασσαλία (η οικογένεια του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα τέσσερα χρόνια μετά), όπου ο πατέρας του Μιχαήλ Μελάς (1833-1897) δραστηριοποιούταν ως έμπορος και υπήρξε θιασώτης της μεγάλης ιδέας.

Δηλαδή του κινήματος η οποία είχε στόχο το Ελληνικό Κράτος να απελευθερώσει όλες τις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις οποίες ζούσαν μεγάλοι Ελληνικοί πληθυσμοί, και όλες τις περιοχές που παραδοσιακά άνηκαν σε Έλληνες.

Από την πλευρά του ο Παύλος Μελάς υπήρξε δραστήριο μέλος της Εθνικής Εταιρείας, μιας μυστικής οργάνωσης, που είχε ως σκοπό την αναζωπύρωση του εθνικού φρονήματος και την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων με κάθε θυσία.

Παύλος Μελάς: Η ανησυχία για την τουρκοκρατούμενη Μακεδονία και η επιρροή του Δραγούμη

Στις αρχές του 20ου αιώνα τον απασχολεί έντονα η κατάσταση στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία και τον ανησυχεί η δράση των κομιτατζήδων, που επιδιώκουν την προσάρτηση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Θα επηρεαστεί εντόνως από τον Μακεδόνα πεθερό του Στέφανο Δραγούμη, ενώ έχει πληροφόρηση από πρώτο χέρι από τον αδελφό της γυναίκας του Ίωνα Δραγούμη, που υπηρετεί ως υποπρόξενος στο Μοναστήρι (σημερινή Μπίτολα ΠΓΔΜ).

Η μυστική αποστολή στην Μακεδονία

Το 1904 και συγκεκριμένα τον Φεβρουάριο , μαζί με άλλους τρεις αξιωματικούς, τους λοχαγούς Αλέξανδρο Κοντούλη και Αναστάσιο Παπούλα και τον ανθυπολοχαγό Γεώργιο Κολοκοτρώνη, ο Παύλος Μελάς θα συμμετέχει σε μυστική αποστολή στη Μακεδονία.

Θα παρουσιαστεί με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας (Μίκης, από το όνομα του γιου του Μιχαήλ, που τον φωνάζουν χαϊδευτικά Μίκη και Ζέζας, από το όνομα της κόρης του Ζωής, που τη φωνάζουν χαϊδευτικά Ζέζα), κατόπιν εντολής της κυβέρνησης Θεοτόκη.

Η ομάδα των τεσσάρων αξιωματικών, συνοδευόμενη από Μακεδόνες αγωνιστές, δραστηριοποιήθηκε στη δυτική Μακεδονία, αλλά οι κινήσεις της έγιναν αντιληπτές από τους Τούρκους, οι οποίοι ζήτησαν από την ελληνική κυβέρνηση την ανάκλησή τους. Έτσι, ο Μελάς μαζί με τους τρεις άλλους αξιωματικούς επέστρεψαν στην Αθήνα στις 29 Μαρτίου.

Το δεύτερο ταξίδι στη Μακεδονία

Ενώ υπηρετεί στη Σχολή Ευελπίδων ο Παύλος Μελάς θα ζητήσει 20ήμερη προκειμένου να πραγματοποιήσει και δεύτερο ταξίδι στη Μακεδονία τον Ιούλιο. Στο πλαστό διαβατήριό που θα χρησιμοποιήσει για όνομά του αναγράφεται το Πέτρος Δέδες, ενώ ως επάγγελμα δήλωνε ζωέμπορος. Φθάνοντας στην Κοζάνη και θα συναντηθεί με το ντόπιο ελληνικό στοιχείο.

Τελικά θα αποφασιστεί η συγκρότηση ενόπλων σωμάτων με τη στρατολόγηση ανδρών από τις γύρω περιοχές και η ανάληψη άμεσης δράσης στη Δυτική Μακεδονία. Εν συνεχεία, στις 3 Αυγούστου ο Παύλος Μελάς θα γυρίσει στην Αθήνα όντας ιδιαίτερα αισιόδοξος για την έκβαση του Αγώνα.

Μετά από 15 ημέρες θα λάβει νέα άδεια  από το στράτευμα (τεσσάρων μηνών αυτή τη φορά) για να αναλάβει επίσημα την αρχηγία του Μακεδονικού Αγώνα στην περιοχή της Καστοριάς και του Μοναστηρίου, κατόπιν υπόδειξης του Μακεδονικού Κομιτάτου.

Οι κουβέντες στη γυναίκα του λίγο πριν φύγει για τον αγώνα

Λίγο πριν από την αναχώρησή ο Παύλος Μελάς θα πει γυναίκα του: «…Αισθάνομαι πολύ, ο δυστυχής, την ευτυχίαν που αφήνω· αισθάνομαι ότι μ’ όλον τον ανήσυχον και νευρικόν χαρακτήραν μου ο βίος ο οποίος μου αρμόζει περισσότερον είναι ο ήσυχος και ο οικογενειακός. Αλλ’ από τινος δεν ηξεύρω τι έπαθα· έγινα όργανον δυνάμεως πολύ μεγάλης, ως φαίνεται, αφού έχει την ισχύν να κατασιγάση όλα τ’ αλλα αισθήματά μου και να με ωθή διαρκώς προς την Μακεδονίαν». Και από τη Λάρισα συμπλήρωνε με νέο γράμμα προς την σύζυγό του, ωσάν να προαισθανόταν το τέλος του: «…Αναλαμβάνω αυτόν τον αγώνα με όλη μου την ψυχήν και με την ιδέαν, ότι είμαι υποχρεωμένος να τον αναλάβω. Είχα και εγώ την ακράδαντον πεποίθησιν, ότι δυνάμεθα να εργασθώμεν εν Μακεδονία και να σώσωμεν πολλά πράγματα. Έχων δε την πεποίθησιν ταύτην, έχω και υπέρτατον καθήκον να θυσιάσω το παν όπως πείσω την Κυβέρνησιν και την κοινήν γνώμην περί τούτου…».

Στις 28 Αυγούστου ο Καπετάν Μίκης Ζέζας – Παύλος Μελάς θα διαβεί τα σύνορα, συνοδευόμενος από αρκετούς Μακεδόνες, Λάκωνες, αλλά και Κρήτες, οι οποίοι στα μέσα Σεπτεμβρίου θα στρατοπέδευσουν στην περιοχή της Καστοριάς.

Ο θάνατος «γεννά» τον μύθο

Στις 13 Οκτωβρίου του 1904 θα εισέλθουν στο χωριό Στάτιστα προκειμένου να γευτούν μερικές στιγμές ανάπαυσης. Ο Βούλγαρος αρχικομιτατζής Μήτρος Βλάχος, θέλοντας να βγάλει από τη μέση τον Παύλο Μελά θα καλέσει τις οθωμανικές αρχές.

Το χωριό περικυκλώθηκε από οθωμανικό απόσπασμα 150 ανδρών και ξεκίνησαν αψιμαχίες. Το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας θα έβρισκε τον Μελά νεκρό υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες. Σύμφωνα με όσα έγιναν γνωστά ο Παύλος Μελάς τραυματίστηκε σοβαρά στην οσφυϊκή χώρα (πιθανότατα από σφαίρα Τούρκου) και μετά από μισή ώρα άφησε την τελευταία του πνοή.

Το κεφάλι του αποκόπηκε από τους συμπολεμιστές του και τάφηκε στο ναό της Αγίας Παρασκευής στο Πισοδέρι. Το σώμα του παραδόθηκε από τις οθωμανικές αρχές στον μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό (Καραβαγγέλη) και τάφηκε στον βυζαντινό ναό των Ταξιαρχών στην Καστοριά, όπου αναπαύεται και η κάρά του από το 1950. Στον ίδιο ναό έχει ταφεί και η σύζυγός του Ναταλία, κατ’ επιθυμίαν της.

Η θυσία που έκανε ο Παύλος Μελάς για τη Μακεδονία σηματοδότησε την ουσιαστική έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα, που κορυφώθηκε με τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913.

Ο Μελάς (καθιστός στην πρώτη σειρά) με την ομάδα του (26/8/1904).

Παύλος Μελάς: Η «κληρονομία» του παραμένει ισχυρή ως τις μέρες μας

Με την εκτεταμένη δημοσιότητα που έλαβε ο θάνατος της εμβληματικής μορφής του μακεδονικού αγώνα, ο Παύλος Μελάς αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς Έλληνες ζωγράφους, ποιητές και άλλους νέους δημιουργούς, έγινε πορτρέτο, δημοτικό τραγούδι, θεατρικό έργο, επιστολικό δελτάριο, ενώ η διάσταση της θυσίας του αποτυπώθηκε και μέσα από σελίδες βιβλίων.

Η μορφή του και η υστεροφημία του, αξιοποιούνται σε εκπαιδευτικά προγράμματα με παιδαγωγικό χαρακτήρα, όπου αναφέρονται ονόματα και προσωπικότητες της εποχής που έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο στα γεγονότα, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά, προβάλλουν και “αγγίζουν” στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού με έννοιες, όπως ο άλλος, ο φυλακισμένος, τα δύο φύλα, η αίσθηση της ειρήνης, η αγάπη για δημιουργία, η ανάγκη για εκπαίδευση και για σπουδές.

Σήμερα πολλά προσωπικά του αντικείμενα εκτίθενται στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα στο κέντρο της Θεσσαλονίκης και στο Μουσείο Παύλος Μελάς στην Καστοριά, ενώ πλήθος προτομών του στολίζουν πλατείες πολλών πόλεων.