Πήγαν τα έντομα στο δικαστήριο και η απόφαση έλεγε πως πρέπει να εγκαταλείψουν το χωράφι

Στις σκοτεινές και παράξενες γωνιές της ευρωπαϊκής Ιστορίας, υπάρχει ένα κεφάλαιο τόσο απίστευτο που μοιάζει βγαλμένο από σατιρικό παραμύθι. Κι όμως είναι απολύτως αληθινό. Στον Μεσαίωνα, τα ζώα – από γουρούνια και κατσίκες μέχρι ποντίκια και ακρίδες – δικάζονταν σε κανονικά δικαστήρια. Με εισαγγελέα, κατηγορητήριο, μάρτυρες και, φυσικά, ποινή. Ήταν η εποχή που η Δικαιοσύνη δεν σταματούσε στα σύνορα του ανθρώπινου είδους, αλλά επεκτεινόταν και στους τετράποδους, πτερωτούς και ερπόντες κατοίκους της γης.

Τα αρχεία των ευρωπαϊκών δικαστηρίων από τον 13ο έως και τον 18ο αιώνα είναι γεμάτα υποθέσεις όπου ζώα κατηγορήθηκαν για εγκλήματα. Στη Γαλλία, μια γουρούνα δικάστηκε και εκτελέστηκε διότι φέρεται να σκότωσε ένα παιδί. Στην Ελβετία, ένας τράγος κατηγορήθηκε για σύναψη συμφωνίας με τον διάβολο. Στην Ιταλία, ποντίκια που κατέστρεφαν σπαρτά έλαβαν… επίσημη δικαστική προειδοποίηση να εγκαταλείψουν το χωριό εντός ορισμένων ημερών. Οι διαδικασίες ήταν τόσο επίσημες, που ορίζονταν ακόμη και δικηγόροι υπεράσπισης για τα ζώα. Και αυτοί, πολλές φορές, εκφωνούσαν ρητορικούς λόγους υπέρ των «πελατών» τους.

Το πιο διάσημο περιστατικό σημειώθηκε το 1457 στο χωριό Σαβινί της Γαλλίας, όπου μια χοίρεια μάνα κατηγορήθηκε για τον θάνατο ενός παιδιού. Οι δικαστικές διαδικασίες διήρκεσαν ημέρες, με παρουσία τοπικών αρχόντων και πλήθους κόσμου. Το ζώο καταδικάστηκε σε θάνατο και απαγχονίστηκε δημόσια. Σε άλλη υπόθεση, το 1519, σμήνη εντόμων θεωρήθηκαν υπεύθυνα για την καταστροφή σοδειών και κλήθηκαν μέσω… εκκλησιαστικού διατάγματος να εγκαταλείψουν το χωράφι. Όταν δεν υπάκουσαν, δικάστηκαν και καταδικάστηκαν ερήμην.

Η βάση αυτών των δικών δεν ήταν μόνο θεολογική ή δεισιδαιμονική. Πίσω από την τελετουργική σοβαρότητα κρυβόταν μια ανάγκη για τάξη. Οι μεσαιωνικές κοινότητες λειτουργούσαν με αυστηρούς ηθικούς και θρησκευτικούς κώδικες. Ό,τι προκαλούσε αναστάτωση έπρεπε να εξηγηθεί, να ενταχθεί στο κοσμικό δίκαιο και να τιμωρηθεί. Τα ζώα δεν θεωρούνταν απλώς «κτήνη». Ήταν, για τους ανθρώπους του Μεσαίωνα, μέλη της θεϊκής τάξης – ικανά για καλό ή κακό, άξια προστασίας αλλά και καταδίκης.

Υπήρχε, μάλιστα, διαχωρισμός ανάμεσα σε εκκλησιαστικά και πολιτικά δικαστήρια. Τα πρώτα δίκαζαν συνήθως έντομα και μικρά ζώα, τα οποία αντιμετωπίζονταν ως δαιμονικά όργανα ή ως φορείς θεϊκής τιμωρίας. Τα δεύτερα αναλάμβαναν τις πιο «κοσμικές» υποθέσεις – επιθέσεις από ζώα, φόνους, ή διατάραξη της τάξης. Η τελετουργία είχε σημασία: τα ζώα μεταφέρονταν στο δικαστήριο, συνήθως με αλυσίδες, παρουσιαζόταν το κατηγορητήριο, και σε πολλές περιπτώσεις, το αποτέλεσμα ήταν η εκτέλεση, εξορία ή τελετουργική κατάρα.

Στο φόντο όλων αυτών διαφαίνεται και η ανθρώπινη ανάγκη να βρει νόημα σε ό,τι δεν καταλαβαίνει. Ο Μεσαίωνας ήταν γεμάτος απειλές: ασθένειες, λιμούς, πόλεμοι, και θρησκευτική ανασφάλεια. Όταν η καθημερινότητα γινόταν αφόρητη, έπρεπε να εντοπιστεί ο ένοχος – ακόμη κι αν αυτός φορούσε οπλές ή είχε φτερά. Η δικαστική δίωξη των ζώων ήταν μια κοινωνική βαλβίδα, ένας τρόπος να εκτονωθεί η ένταση και να αποκατασταθεί η ηθική ισορροπία.

Το τέλος αυτών των δικών ήρθε σιγά-σιγά με τον Διαφωτισμό. Οι πρώτοι λόγιοι του 17ου και 18ου αιώνα άρχισαν να γελοιοποιούν την πρακτική. Με τον καιρό, η δικαιοσύνη περιορίστηκε στους ανθρώπους, και τα ζώα ξαναπήραν τη θέση τους έξω από τα εδώλια. Όμως, για τουλάχιστον τέσσερις αιώνες, ήταν πολύ πιθανό ένα γουρούνι να δικάζεται με περισσότερη σοβαρότητα απ’ ό,τι ένας χωρικός. Και η Δικαιοσύνη, όσο τυφλή κι αν ήταν, φρόντιζε να φορά τις παρωπίδες της και στις πιο παράξενες υποθέσεις.