Δεν ντρέπεσαι να μπαίνεις νύχτα; Είπε η Κυρά Φροσύνη στον Αλή Πασά όταν πήγε με τη φρουρά του για να τη συλλάβουν

Η ιστορία της Κυρά Φροσύνης δεν είναι απλώς μια τραγική αφήγηση ερωτικής αντιζηλίας και αυθαιρεσίας εξουσίας. Είναι το χρονικό μιας πράξης βίας που σημάδεψε την ψυχή των Ιωαννίνων και μετατράπηκε σε θρύλο, ποίημα, ταινία και τραγούδι. Ήταν Ιανουάριος του 1801 όταν η Ευφροσύνη Βασιλείου, σύζυγος εμπόρου, μητέρα δύο παιδιών, γυναίκα υψηλής καταγωγής και εξαιρετικής ομορφιάς, συνελήφθη από τον ίδιο τον Αλή Πασά, διοικητή της Ηπείρου, για λόγους που μέχρι σήμερα περιβάλλονται από μυστήριο και φημολογίες. Η φράση της “Δεν ντρέπεσαι να μπαίνεις νύχτα;” όταν είδε τον Πασά με τους στρατιώτες να εισβάλλουν στο σπίτι της, αποτυπώνει το θάρρος, την περηφάνια αλλά και το πεπρωμένο που την περίμενε.

Η επίσημη αιτιολογία για τη σύλληψη και εκτέλεση της Κυρά Φροσύνης ήταν η «ανηθικότητα», ένα πρόσχημα που χρησιμοποιήθηκε για να καλυφθούν άλλες βαθύτερες σκοπιμότητες. Οι περισσότερες πηγές αναφέρουν ερωτική σχέση της Φροσύνης με τον γιο του Αλή, Μουχτάρ, γεγονός που προκάλεσε την οργή της συζύγου του και πίεσε τον πασά να λάβει μέτρα. Άλλες θεωρίες αναδεικνύουν την πολιτική διάσταση της υπόθεσης, με τον Αλή Πασά να υποψιάζεται ότι η Φροσύνη, ως Ελληνίδα χριστιανή και γυναίκα με ισχυρή επιρροή στον γιο του, ίσως να ήταν επικίνδυνος παράγοντας για το σχέδιό του να ελέγχει απόλυτα τους πάντες. Υπάρχουν όμως και ακόμα πιο σκοτεινές ερμηνείες, που φτάνουν ως το σημείο να υπονοούν ότι ο ίδιος ο Αλή Πασάς την ήθελε για τον εαυτό του και η άρνησή της τον οδήγησε στην εκδίκηση.

Μαζί με την Κυρά Φροσύνη συνελήφθησαν άλλες 17 γυναίκες από την τοπική κοινωνία. Οι περισσότερες, σύμφωνα με τις περιγραφές, δεν είχαν σχέση μεταξύ τους και δεν είχαν όλες τις ίδιες «κατηγορίες». Άλλες ήταν απλώς γυναίκες που κυκλοφορούσαν μόνες, άλλες είχαν φήμη ελευθερίων ηθών, κάποιες ήταν έγγαμες, κάποιες όχι. Η συλλήβδην εκτέλεσή τους φανερώνει ότι ο Αλή Πασάς ήθελε να δώσει ένα ισχυρό μήνυμα, να εκφοβίσει, να δείξει ότι ο έλεγχος της κοινωνίας ήταν απόλυτος. Οι γυναίκες οδηγήθηκαν στη λίμνη Παμβώτιδα και εκτελέστηκαν δια πνιγμού, ένα φρικτό τέλος που συγκλόνισε ακόμη και τους στρατιώτες του. Οι μαρτυρίες λένε ότι πολλές από τις γυναίκες προσεύχονταν ή καλούσαν βοήθεια μέχρι την τελευταία στιγμή.

Η εικόνα των γυναικών δεμένων μέσα στις βάρκες, η βουβή λίμνη, ο πάγος του Γενάρη και τα πρόσωπα που χάθηκαν στα σκοτεινά νερά, αποτυπώθηκαν στη συλλογική μνήμη σαν παραβολή για την αυθαιρεσία της εξουσίας και τη βαρβαρότητα. Παρότι αρχικά πολλοί σιώπησαν, με τα χρόνια η μνήμη αυτής της πράξης μετατράπηκε σε σύμβολο αντίστασης. Η Φροσύνη δεν λησμονήθηκε όπως οι υπόλοιπες, πιθανόν γιατί είχε οικογένεια υψηλού κύρους, γιατί ο θείος της ήταν Μητροπολίτης, ή γιατί η ίδια κατάφερε να εμπνεύσει λογοτέχνες και καλλιτέχνες. Ο Βαλαωρίτης, ο Ραγκαβής, ο Καρρέρ, ακόμα και ο ελληνικός κινηματογράφος, την μετέτρεψαν σε ηρωίδα, σε τραγική φιγούρα που πρόβαλε περήφανη απέναντι στην απολυταρχία.

Οι 17 υπόλοιπες γυναίκες όμως χάθηκαν στη λήθη. Η ιστορία τους δεν τραγουδήθηκε, τα ονόματά τους δεν σώθηκαν, τα σπίτια τους δημεύτηκαν και οι περιουσίες τους εξαφανίστηκαν. Ο Αλή Πασάς προσπάθησε να δικαιολογήσει την πράξη του λέγοντας ότι οι συγγενείς τους δεν ζήτησαν έλεος εγκαίρως. Είναι όμως πιο πιθανό ότι ο φόβος και η τρομοκρατία είχαν σιγήσει την κοινωνία των Ιωαννίνων. Η αδιαφορία απέναντι στις άλλες γυναίκες ίσως δείχνει λιγότερο ηθική καταδίκη και περισσότερο τρόμο, αδυναμία ή ακόμα και κοινωνική υποκρισία.

Ο διάλογος της Κυρά Φροσύνης με τον Αλή Πασά κατά τη σύλληψή της μεταφέρεται από στόμα σε στόμα ως αληθινός, γεμάτος ειρωνεία και αξιοπρέπεια. Όταν εκείνος της είπε «Μη φοβάσαι μπιρό μου, μόνο ντύσου καλά να μην κρυώσεις», δεν είχε καταλάβει ή έκανε πως δεν καταλάβαινε το βάρος της δικής του φράσης. Ίσως όμως και να ένιωθε ότι εκείνη τη νύχτα, παρά την εξουσία του, δεν ήταν αυτός ο κύριος του φόβου. Ήταν εκείνη, με το γαλήνιο θάρρος της, που στάθηκε απέναντί του. Σήμερα, η Κυρά Φροσύνη αναπαύεται στους Αγίους Αναργύρους, αλλά η ιστορία της αντηχεί στη λίμνη κάθε φορά που φυσάει βοριάς, μαζί με τις φωνές των υπόλοιπων γυναικών, που οι περισσότεροι ξέχασαν.